สมุนไพรโกฐสอ

ชื่อวิทยาศาสตร์ของเครื่องยาโกฐสอ : Angelica dahurica Benth.

ชื่อพ้องของเครื่องยาโกฐสอ : Callisace dahurica Franch & Sav. Angelica macrocarpa H.Wolff. Angelica porphyrocaulis Nakai & Kitag

ชื่อวงศ์ของเครื่องยาโกฐสอ : Umbelliferae

ชื่ออื่นของเครื่องยาโกฐสอ : แป๊ะลี้

ลักษณะภายนอกของเครื่องยาโกฐสอ :

           เครื่องยาโกฐสอ มีลักษณะกลมยาวคล้ายหัวผักกาด แต่มีขนาดเล็กกว่า และแข็งกว่ามาก  ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางราว 2 ซม.  ยาวราว 10-25 ซม.  มีขนาดต่างๆ  ผิวสีน้ำตาล  มีรอยย่นๆและมีสัน  ที่เปลือกมีประที่มีชันอยู่  เนื้อในมีสีขาวนวล  มีจุดเล็กๆซึ่งเป็นชันหรือน้ำมันระเหยง่ายทำให้มีกลิ่นหอม  มีรสเผ็ดร้อนและขมมัน

สรรพคุณของเครื่องยาโกฐสอ :

          เครื่องยาโกฐสอตำรายาไทย: ใช้แก้ไข้  แก้หืด  แก้ไอ  ทำหัวใจให้ชุ่มชื่น แก้เสมหะเป็นพิษ แก้สะอึก แก้หลอดลมอักเสบ แก้ไข้จับสั่น  จีนนิยมใช้ยานี้มานานแล้ว  โดยมักใช้เป็นยาแก้ไข้หวัด  แก้ปวดหัว  โพรงจมูกอักเสบ แก้ปวดฟัน  แก้ริดสีดวงทวารหนัก  แก้อาการทางผิวหนังต่างๆ  เช่น  แผลไฟไหม้  น้ำร้อนลวก  บวม  แก้ริดสีดวงจมูกโดยเตรียมเป็นยานัตถุ์  จีนถือว่ายานี้เป็นยาเฉพาะสตรี  จึงใช้ยานี้เป็นยาเกี่ยวกับระดู  เช่น  ใช้แก้ตกขาว  อาการปวด บวมแดง

นอกจากนั้นยังใช้ผสมในเครื่องสำอางบำรุงผิวหน้าหลายชนิด

          เครื่องยาโกฐสอบัญชียาจากสมุนไพร: ที่มีการใช้ตามองค์ความรู้ดั้งเดิม ตามประกาศ คณะกรรมการแห่งชาติด้านยา (ฉบับที่ 5)  ปรากฏการใช้โกฐสอในยารักษาอาการโรคในระบบต่างๆของร่างกาย รวม 6 ตำรับ คือ

                1.ยารักษากลุ่มอาการทางระบบไหลเวียนโลหิต (แก้ลม) ปรากฏตำรับ”ยาหอมเทพจิตร” และตำรับ ”ยาหอมนวโกฐ” มีส่วนประกอบของโกฐสออยู่ในพิกัดโกฐทั้ง 9 ร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆ ในตำรับ มีสรรพคุณในการแก้ลมวิงเวียน แก้อาการหน้ามืด ตาลาย ใจสั่น คลื่นเหียน อาเจียน แก้ลมจุกแน่นในท้อง

                2.ยารักษากลุ่มอาการทางระบบอาหาร ปรากฏตำรับ “ยาธาตุบรรจบ” มีส่วนประกอบของโกฐสอร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆในตำรับ ใช้บรรเทาอาการท้องอืดเฟ้อ อาการอุจจาระธาตุพิการ ท้องเสียชนิดที่ไม่เกิดจากการติดเชื้อ ตำรับ“ยาประสะกานพลู” มีส่วนประกอบของโกฐสอร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆ ในตำรับ ใช้บรรเทาอาการปวดท้อง จุกเสียด แน่นเฟ้อจากอาหารไม่ย่อย เนื่องจากธาตุไม่ปกติ

                3.ยาแก้ไข้ ปรากฏตำรับ “ยาจันทน์ลีลา” และตำรับ ”ยาแก้ไขห้าราก”  มีส่วนประกอบของโกฐสอร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆ ในตำรับ ใช้บรรเทาอาการไข้ตัวร้อน ไข้เปลี่ยนฤดู

          เครื่องยาโกฐสอตำรับยาสมุนไพรล้านนา: “ยาเม็ดขี้กระต่าย” มีรสขม ใช้รักษาโรคเลือดเป็นพิษ หัด สุกใสและร้อนใน ประกอบโกฐสอ และสมุนไพรต่างๆ คือ โกฐสอ บอระเพ็ด บัวบก เกสรบับ 6 อย่าง เทียนดำ เทียนแดง อย่างละเท่ากัน

          เครื่องยาโกฐสอตำรับยาพระโอสถพระนารายณ์: “ยาจิตรการิยพิจรูญ” ระบุว่าใช้แก้ริดสีดวง ผอมเหลือง ท้องรุ้งพุงมาน จุกกระผามม้ามเรื้อย(อาการม้ามโต) มองคร่อ หืด ไอ ลมอัมพาต มีองค์ประกอบของสมุนไพรรวม 25 อย่าง รวมทั้งโกฐสอด้วย

           โกฐสอเป็นสมุนไพรที่มีการนำมาใช้ในตำรับยาแผนโบราณของไทยหลายตำรับ พืชชนิดนี้มีเขตกระจายพันธุ์ในประเทศจีน และได้มีการนำมาใช้ในเครื่องยาไทย ที่เรียกว่า “พิกัดโกฐ” โกฐสอจัดอยู่ใน เบญจโกฐ(โกฐทั้งห้า) สัตตโกฐ(โกฐทั้งเจ็ด) และเนาวโกฐ(โกฐทั้งเก้า) สรรพคุณโดยรวมของยาที่ใช้ในพิกัดโกฐ คือ แก้ไข้ แก้ไข้ร่วมกับมีเสมหะ แก้หืดไอ แก้หอบ แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง ขับลม แก้สะอึก บำรุงเลือด บำรุงกระดูก

           เครื่องยา“พิกัดโกฐ” ประกอบด้วย “พิกัดโกฐทั้ง 5” ได้แก่ โกฐหัวบัว โกฐสอ โกฐเขมา โกฐเชียง โกฐจุฬาลำพา มีสรรพคุณแก้ไข้เพื่อเสมหะ หืดไอ แก้โรคปอด โรคในปากคอ แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต “พิกัดโกฐทั้ง 7” (มีโกฐกระดูก และโกฐก้านพร้าว เพิ่มเข้ามา) สรรพคุณ แก้ไข้จับสั่น แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดไอ แก้โรคในปอด แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต แก้ไข้เรื้อรัง แก้หอบ แก้สะอึก “พิกัดโกฐทั้ง 9”  (มีโกฐพุงปลา และโกฐชฎามังษี เพิ่มเข้ามา) สรรพคุณแก้ไข้จับ แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดไอ แก้โรคปอด แก้โรคในปากคอ แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต แก้ไข้เรื้อรัง แก้หอบ แก้สะอึก บำรุงกระดูก แก้ไข้ในกองธาตุอติสาร แก้ไส้ด้วนไส้ลาม ขับระดูร้าย

รูปแบบและขนาดวิธีใช้ยา:

           ยาผง  ขนาดยาวันละ  3-9 กรัม (น้ำหนักยาผง)

องค์ประกอบทางเคมี:

           สารกลุ่มคูมาริน เช่น  byakangelicin, byakangelicol, imperatorin, oxypeucedanin, phellopterin 

           สารกลุ่ม polyacetylenic, ferulic  acid

การศึกษาทางเภสัชวิทยา:

           มีรายงานวิจัยพบว่ามีฤทธิ์ต้านการเต้นผิดปกติของหัวใจหนู  มีฤทธิ์คลายความกังวล  ป้องกันสมองเสื่อม  ฤทธิ์คล้ายฮอร์โมนเอสโตรเจน  ต้านการอักเสบ  ปกป้องตับ  ต้านการก่อเกิดเนื้องอก  มีฤทธิ์ทำให้หลับ  มีฤทธิ์ต้านมะเร็ง ต้านเชื้อแบคทีเรีย   ยับยั้งเอนไซม์  tyrosinase ฯลฯ

โกฐสอคือรากแห้งของพืช Dahurian angelica คนจีนเรียก ป๋ายจื่อ หรือ เปะจี้ คำว่า สอ เป็นภาษาเขมรแปลว่า ขาว

พืชที่ให้โกฐสอเป็นไม้ล้มลุกอายุหลายปี สูง 1-2 เมตร รากอวบใหญ่ เนื้อแข็ง รูปกรวยยาว หนา 3-5เซนติเมตร และอาจยาวถึง 30 เซนติเมตร มีกลิ่นหอมแรงเฉพาะ ลำต้นตั้งตรง อวบสั้น โคนมีสีม่วงแต้มเล็กน้อย พบในประเทศจีน ญี่ปุ่น เกาหลี และบริเวณไซบีเรีย มีการพัฒนาเป็นพืชปลูกในจีนและไต้หวัน

รากที่ขุดได้ในช่วงหน้าร้อนเมื่อต้นเริ่มเฉาเป็นสีเหลือง ทำความสะอาดและตากแดดตากร่มจนแห้งสนิท นำมาปรุงเป็นเครื่องยา โกฐสอ มีกลิ่นหอมแรงเฉพาะ มีรสหอมมัน

แพทย์แผนจีนใช้โกฐสอรักษาอาการปวดศีรษะ แก้หวัดคัดจมูก รักษาโรคโพรงอากาศอักเสบ แก้ปวดฟัน ตำรายาไทยกล่าวว่าโกฐสอมีสรรพคุณ แก้ไข้ แก้หืด แก้ไอ ทำให้หัวใจชุ่มชื่น อยู่ในพิกัดโกฐทั้งห้า, โกฐทั้งเจ็ด และโกฐทั้งเก้า

สรรพคุณณตามตำราการแพทย์แผนไทย :

 ราก   รสขมมัน   มีกลิ่นหอม แก้ไข้ แก้หืด แก้ไอ บำรุงหัวใจ แก้เสมหะเป็นพิษ แก้สะอึก แก้หลอดลมอักเสบ แก้ไข้จับสั่น

สรรพคุณตามตำราการแพทย์แผนจีน :

รสเผ็ด อุ่น มีฤทธิ์ขับเหงื่อ แก้อาการหวัดจากการกระทบลมเย็นภายนอก (ปวดศีรษะ คัดจมูก) มีฤทธิ์เปิดทวาร บรรเทาปวด แก้อาการปวดศีรษะ (โดยเฉพาะอาการปวดศีรษะด้านหน้า) ปวดฟัน  แก้ริดสีดวงทวารหนัก  แก้อาการทางผิวหนังต่างๆ  เช่น  แผลไฟไหม้  น้ำร้อนลวก ลดอาการคัดจมูกจากไข้หวัดหรือโรคโพรงอากาศอักเสบโดยเตรียมเป็น ยานัตถุ์ นอกจากนี้ยังมีฤทธิ์ลดบวม ขับหนอง แก้พิษแผลฝีหนอง บวมเป็นพิษ การแพทย์แผนจีน ใช้ขนาด 3-9 กรัม ต้มเอาน้ำดื่ม จีนถือว่ายานี้เป็นยาเฉพาะสตรี  จึงใช้ยานี้เป็นยาเกี่ยวกับระดู  เช่น  ใช้แก้ตกขาว  อาการปวด บวมแดง นอกจากนั้นยังใช้ผสมในเครื่องสำอางบำรุงผิวหน้าหลายชนิด

บัญชียาจากสมุนไพร:

 ตามประกาศ คณะกรรมการแห่งชาติด้านยา (ฉบับที่ 5)    ปรากฏการใช้โกฐสอในยารักษาอาการโรคในระบบต่างๆของร่างกาย รวม 6 ตำรับ คือ

                1.ยารักษากลุ่มอาการทางระบบไหลเวียนโลหิต (แก้ลม) ปรากฏตำรับ”ยาหอมเทพจิตร” และตำรับ ”ยาหอมนวโกฐ” มีส่วนประกอบของโกฐสออยู่ในพิกัดโกฐทั้ง 9 ร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆ ในตำรับ มีสรรพคุณในการแก้ลมวิงเวียน แก้อาการหน้ามืด ตาลาย ใจสั่น คลื่นเหียน อาเจียน แก้ลมจุกแน่นในท้อง

                2.ยารักษากลุ่มอาการทางระบบอาหาร ปรากฏตำรับ “ยาธาตุบรรจบ” มี ส่วนประกอบของโกฐสอร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆในตำรับ ใช้บรรเทาอาการท้องอืดเฟ้อ อาการอุจจาระธาตุพิการ ท้องเสียชนิดที่ไม่เกิดจากการติดเชื้อ ตำรับ“ยาประสะกานพลู” มีส่วนประกอบของโกฐสอร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆ ในตำรับ ใช้บรรเทาอาการปวดท้อง จุกเสียด แน่นเฟ้อจากอาหารไม่ย่อย เนื่องจากธาตุไม่ปกติ

                3.ยาแก้ไข้ ปรากฏตำรับ “ยาจันทน์ลีลา” และตำรับ ”ยาแก้ไขห้าราก”  มีส่วนประกอบของโกฐสอร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆ ในตำรับ ใช้บรรเทาอาการไข้ตัวร้อน ไข้เปลี่ยนฤดู

ตำรับยาสมุนไพรล้านนา:

“ยาเม็ดขี้กระต่าย” มีรสขม ใช้รักษาโรคเลือดเป็นพิษ หัด สุกใสและร้อนใน ประกอบโกฐสอ และสมุนไพรต่างๆ คือ โกฐสอ บอระเพ็ด บัวบก เกสรบับ 6 อย่าง เทียนดำ เทียนแดง อย่างละเท่ากัน

ตำรับยาพระโอสถพระนารายณ์:

 “ยาจิตรการิยพิจรูญ” ระบุว่าใช้แก้ริดสีดวงผอมเหลือง ท้องรุ้งพุงมาน จุกกระผามม้ามเรื้อย(อาการม้ามโต) มองคร่อ หืด ไอ ลมอัมพาต และลมอื่นๆทั้งหลาย มีองค์ประกอบของสมุนไพรรวม 25 อย่าง รวมทั้งโกฐสอด้วย

โกฐสอเป็นสมุนไพรที่มีการนำมาใช้ในตำรับยาแผนโบราณของไทยหลายตำรับ พืชชนิดนี้มีเขตกระจายพันธุ์ในประเทศจีน และได้มีการนำมาใช้ในเครื่องยาไทย ที่เรียกว่า “พิกัดโกฐ”   

 พิกัดโกฐ ใช้แก้ไข้ แก้ไข้ร่วมกับมีเสมหะ แก้หืดไอ แก้หอบ แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง ขับลม แก้สะอึก บำรุงเลือด บำรุงกระดูก

เครื่องยา“พิกัดโกฐ” ประกอบด้วย

“พิกัดโกฐทั้ง 5” (เบญจโกฐ) ได้แก่ โกฐหัวบัว โกฐสอ โกฐเขมา โกฐเชียง โกฐจุฬาลำพา มีสรรพคุณแก้ไข้เพื่อเสมหะ หืดไอ แก้โรคปอด โรคในปากคอ แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต

 “พิกัดโกฐทั้ง 7” (สัตตโกฐ) มีโกฐกระดูก และโกฐก้านพร้าว เพิ่มเข้ามาจากพิกัดโกฐทั้ง 5 สรรพคุณ แก้ไข้จับสั่น แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดไอ แก้โรคในปอด แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต แก้ไข้เรื้อรัง แก้หอบ แก้สะอึก

“พิกัดโกฐทั้ง 9” (เนาวโกฐ) มี โกฐพุงปลา และโกฐชฎามังษี เพิ่มเข้ามาจากพิกัดโกฐทั้ง 7 สรรพคุณแก้ไข้จับ แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดไอ แก้โรคปอด แก้โรคในปากคอ แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต แก้ไข้เรื้อรัง แก้หอบ แก้สะอึก บำรุงกระดูก แก้ไข้ในกองธาตุอติสาร แก้ไส้ด้วนไส้ลาม ขับระดูร้าย